Uroczystości

1.	Afisz informujący o planowanych obchodach 6. rocznicy wybuchu wojny i pomordowania nauczycieli powiatu rypińskiego, ze zbiorów MZD Rypin
Afisz informujący o planowanych obchodach 6. rocznicy wybuchu wojny i pomordowania nauczycieli powiatu rypińskiego, ze zbiorów MZD Rypin

Po raz pierwszy w sposób uroczysty oddano hołd pomordowanym Nauczycielom i przedstawicielom innych warstw społecznych w 6. rocznicę ich męczeńskiej śmierci. W dniach 2 i 3 listopada 1945 roku władze samorządowe, a także rodziny pomordowanych, organizacje polityczne, delegacje zakładów pracy i licznie zebrani uczestnicy wzięli udział w uroczystościach. Najpierw 2.11.1945r. w Rypinie przy Domu Kaźni, a po przemarszu także w miejscach spoczynku pomordowanych. Następnego dnia obchody kontynuowano w Skrwilnie. Tam także uroczystościom towarzyszyła Msza Święta polowa i przemarsz na miejsce kaźni. Odtąd z większą lub mniejszą intensywnością organizowano obchody. Przeważnie łącząc je w dwudniowe uroczystości. Zawsze z większym naciskiem czczono okrągłe rocznice – 30., 40.

Uroczystości w lesie w Raku pod Skrwilnem, 1978r., ze zbiorów MZD
Uroczystości w lesie w Raku pod Skrwilnem, 1978r., ze zbiorów MZD

Lasek w Raku pod Skrwilnem stał się także miejscem uroczystości harcerskich. Odbywały się tam apele, wieczernice, zloty i złazy harcerskie. Składano tam przysięgę harcerską. W lipcu 1978 roku zorganizowano na polanie w lesie skrwileńskim jedne z największych uroczystości harcerskich. Licznie wówczas zebrane drużyny z terenu całego powiatu rypińskiego wraz zaproszonymi gośćmi wzięły udział w wielkim apelu harcerskim, którego punktem kulminacyjnym stało się nadanie sztandaru Gminnemu Związkowi Drużyn ZHP w Skrwilnie.

Miejsca Pamięci Narodowej stały się celem licznie organizowanych w regionie wycieczek, rajdów, a także zlotów. Przykłady by można mnożyć, warto powtórzyć rajdy z lat 70. Szlakiem Miejsc Męczeństwa Narodu Polskiego organizowane przez oddziały PTTK. Rajdy samochodowe województwa włocławskiego, a także ciekawe rajdy konne, które startowały spod zamku w Golubiu –Dobrzyniu. Uczestnicy odwiedzając miejsca pamięci składali kwiaty pod pomnikami, słuchali pogadanek tematycznych, czy włączali się do organizowanych aktualnie akcji.

  Rypińskie obchody rocznic zbrodni Selbstschutzu z jesieni 1939 roku z racji niegasnącej pamięci ponownie odrodziły się już w końcu lat 80. wieku XX. Ta piękna inicjatywa powstała w kręgach działaczy dawnego Oddziału Miejskiego Stowarzyszenia PAX z Rypina, a szczególnie małżeństwa Zenobii i Edmunda Rogowskich. Zenobia Rogowska, przewodnicząca rypińskiego oddziału Stowarzyszenia PAX, później Civitas Christiana, ikona rypińskiej kultury, zaangażowała weteranów wojny, literatów, animatorów kultury, szkoły i lokalne władze do wspólnych działań. Po raz pierwszy uroczystości po przemianach ‘89 roku w lesie w Rusinowie, miejscu dawnych niemieckich egzekucji zorganizowano 8 października 1989r . Zbiegło się to w czasie z 50. rocznicą wybuchu II wojny światowej. Kilka tygodni później zorganizowano uroczystości przy pomniku Pamięci Ofiar Hitleryzmu za budynkiem Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie. W dniu 5 listopada 1989 roku, uroczystości rozpoczęto Mszą Świętą celebrowaną przez ówczesnego dziekana, proboszcza parafii Świętej Trójcy w Rypinie księdza Czesława Chojeckiego . Za kolejne pięć lat pomysł został poparty przez ks. prałata Tadeusza Zabornego, proboszcza rypińskiej Parafii Świętej Trójcy i już w październiku 2004 roku po raz pierwszy na tak wielką skalę udało się wspólnie zorganizować obchody . Odtąd zwyczaj organizowania obchodów upamiętniających ofiary zbrodni Selbstschutzu w lesie rusinowskim wprowadził się już na stałe do kalendarza rypińskich imprez rocznicowych i kulturalnych. Decyzją burmistrza Rypina Krzysztofa Maciejewskiego (2002-2006) odtąd uroczystości jesienne w lasku rusinowskim stały się oficjalną imprezą miejską, nad organizacją której czuwała odtąd kadra Rypińskiego Domu Kultury, później Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej, a patronat honorowy sprawował Burmistrz Rypina.

W 1999 roku w 60. rocznicę zbrodni dla upamiętnienia ofiar miały miejsce uroczystości zorganizowane na niespotykaną dotąd skalę. Jednym z najważniejszych elementów obchodów w dniu 9 października 1999 roku  była konferencja naukowa w Kinie Bałtyk w Rypinie pt: Eksterminacja społeczeństwa powiatu rypińskiego w latach II wojny światowej 1939-1945. Podczas sesji referatowej występowali Roman Piotrowski, ks. prof. Michał Grzybowski, dr Piotr Gałkowski, prof. Mirosław Krajewski, płk. Antoni Witkowski. Sesji towarzyszyła niezwykła scenografia przygotowana przez plastyka Józefa Witkowskiego. Mianowicie instalacja pt: Całun rypiński. Głównym elementem scenografii było ponad 60 portretów ofiar zbrodni malowanych na płótnie, z których każdy wyglądał niczym całun turyński, albo chusta Św. Weroniki z odciśniętym wizerunkiem Chrystusa. Po części referatowej uczestnicy udali się na miejsce kaźni do lasu pod Skrwilnem, gdzie ks. biskup  Roman Marcinkowski, biskup płocki, celebrował Mszę Świętą. Uroczystościom towarzyszyli wysokiej rangi urzędnicy państwowi w tym wiceminister Obrony Narodowej Romuald Szeremietiew, a także aktor Emil Karewicz .

Ściana śmierci w Lipnie, widok 2019, fot. K.Derwiński
Ściana śmierci w Lipnie, widok 2019, fot. K.Derwiński

W powiecie lipnowskim, w miejscach egzekucji lub spoczynku pomordowanych w okresie II wojny światowej rokrocznie od zakończenia wojny organizowane były uroczystości, którym towarzyszyły licznie zgromadzone delegacje, władze, harcerze i przedstawiciele rodzin pomordowanych oraz społeczeństwa. Obecnie uroczystości odbywają się najczęściej w związku z okrągłymi rocznicami. Szczególnym przykładem jest tutaj miasto powiatowe. Na terenie samego miasta Lipna wciąż pamięta się o 10 rozstrzelanych mieszkańcach miasta niesłusznie oskarżonych przez niemieckich żołnierzy. Zostali oni aresztowani za rzekome pobicie funkcjonariusza gestapo. Przyprowadzono ich pod budynek ówczesnego zarządu miejskiego, w miejsce, które obecnie nazywa się Ścianą Śmierci. W rocznicę tych wydarzeń 3 listopada każdego roku z inicjatywy samorządowców i społeczników miasto upamiętnia to wydarzenie pod Ścianą Śmierci – miejscem egzekucji. Ścianę Śmierci dekoruje dużych rozmiarów płaskorzeźbiona scena ilustrująca samą egzekucję. Tablica wykonana została z ceramiki. Dzieło jest autorstwa lipnowskiego plastyka Stanisława Głowackiego.

Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie po modernizacji z lat 2002-2007 to nowa oferta kulturalna, ale przede wszystkim niezmienna pamięć o ofiarach zbrodni. Dlatego też systematycznie każdego roku w listopadzie w latach 2007-2009 wspólnie ze szkołami z Rypina organizowane były  wieczernice poetyckie. Tak było też w roku 2009, kiedy pod hasłem  ze słów Jadwigi Gumińskiej: „Pamięć Wasz duch żyje, choć was nie stało” w piątek 9 listopada rypinianie oddali hołd ofiarom morderców z Selbstschutzu. Uczennice Zespołu Szkół nr 1 im. Czesława Lissowskiego w Rypinie recytowały wiersze: Jadwigi Gumińskiej, Urszuli Smolińskiej, Henryki Tuchalskiej, Edwarda Walasiewicza, Włodzimierza Krempcia. Warto wspomnieć ten wieczór, bo wówczas pan Jan Malec, znany w rypińskim środowisku Sędzia i Prezes Sądu Rejonowego w Rypinie, kolekcjoner, wręczył dyrektorowi Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej, pokaźny zbiór fotografii (historii zatrzymanej w kadrze), w tym kolekcję zdjęć Konferencji Oskarżamy. Uczestnicy tamtej piątkowej wieczornicy oddali hołd pomordowanym – słowem, kwiatem i zapalonym zniczem. Spotkanie kończył symboliczny gest – wspólne zapalenie zniczy przed Domem Kaźni. Tego wieczora, jak zawsze zapłonęły 72 znicze, na pamiątkę 72. strzałów oddanych nocą 2 listopada 1939 roku .

W roku 2009, tj. w 70. rocznicę zbrodni na prośbę dyrektora rypińskie muzeum stało się głównym organizatorem rokrocznych uroczystości organizowanych w lesie rusinowskim. Odtąd to muzealnicy dbają o scenariusz, scenografię, a także dobierają partnerów do organizacji uroczystości. Patronat honorowy wciąż pełni Burmistrz Rypina, zaś organizatorami tytularnymi są Gmina Miasta Rypin, Gmina Rypin, Parafia Świętej Trójcy w Rypinie. Szczególnej rangi obchodom w 2014 roku na 75 rocznicę wydarzeń jesieni 1939r. nadało uhonorowanie blisko 30 wolontariuszy skupionych przy Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej i przy Fundacji Ziemia Dobrzyńska. Na wniosek Dyrektora MZD otrzymali oni wszyscy  odznaki Opiekuna Miejsc Pamięci. Tego samego dnia także decyzją Rady Ochronny Walk i Męczeństwa przyznano 4 Srebrne Medale Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej. Otrzymali je Urszula Forczmańska (pracownik MZD Rypin), Katarzyna Kłosowska (nauczyciel ZS 3, wolontariuszka przy MZD), Jacek Soborski (nadleśniczy Nadleśnictwa Skrwilno) i Andrzej Szalkowski (dyrektor MZD). Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej otrzymał ks. prałat Tadeusz Zaborny.  Medale w imieniu Rady Ochrony Miejsc Walk i Męczeństwa wręczali reprezentanci wojewody kujawsko-pomorskiego: Lidia Dąbrowska i Mieszko Klawikowski.

Wciąż kontynuowano formułę obchodów, by uroczystości rozpoczynała część artystyczna wprowadzająca uczestników w klimat. Rokrocznie zaproszenie do przygotowania tej części przyjmowała inna szkoła, każda walory artystyczne windując na maksymalny poziom swoich możliwości. Wyjątkowych przeżyć pośród drzew rusinowskiego lasu dostarczyły chóralne śpiewy młodych artystów z Zespołu Szkół nr 4 w Nadrożu. Podobnie było w 2016 roku gdy uczniowie Zespołu Szkół nr 3 w Rypinie część artystyczną, na którą składały się fragmenty poezji związanej ze zbrodniami okresu 1939-1945, kończyli wyznaniem – Mam na imię.., mam 19 lat, jestem Polką, …, Jestem Polakiem. Wyznanie to kontynuowali kolejni przypadkowi widzowie, dalej Ksiądz Proboszcz, a następnie w swoich wystąpieniach posłowie na sejm RP Jan Krzysztof Ardanowski, Zbigniew Sosnowski i Wojewoda Józef Ramlau. W 2017 roku widzów poruszył niezwykły spektakl – teatr cieni przygotowany przez nauczycieli i uczniów Zespołu Szkół nr 5 w Rypinie.  W 2018 roku w roku 100. Rocznicy odzyskania niepodległości dorośli artyści, poeci z Bractwa Literackiego przy Civitas Christiana w Rypinie przygotowali montaż poezji mówionej i śpiewanej, dając wyraz swojego zaangażowania w pielęgnowania pamięci. Wyjątkowo uroczyście, podniośle i wzruszająco było w 2019 roku na okrągłą 80. rocznicę wybuchu wojny i popełnionych w powiecie rypińskim zbrodni, gdy na zaproszenie dyrektora muzeum występ przygotowali uczniowie i nauczyciele Zespołu Szkół nr 1 w   Rypinie. Szkoła ta wyrosła na kanwie przedwojennego Gimnazjum, miejscu pracy Teodozji Łapkiewicz zamordowanej przez Selbstschutz jesienią 1939 roku. Ponadto jak wiadomo szkoła ta nosi imię swojego założyciela i jednocześnie ofiary zbrodni niemieckich, zamordowanego w obozie koncentracyjnym w Dachau – ks. Czesława Lissowskiego. Jest to jak na razie jedyna szkoła na interesującym nas terenie, której patronem został męczennik, ofiara zbrodni niemieckich z okresu 1939-1945 . Pamięć o zbrodniach popełnionych rękoma oprawców Niemieckich z Selbstschutzu, Gestapo, Żandarmerii, Jadgkomando czy popełnionych przez żołnierzy Wermachtu, pozostaje wciąż żywą. Chociaż smutna, to przyciąga rzesze osób spokrewnionych z ofiarami, lub zwyczajnie zainteresowanych tematyką drugowojenną. Historia utrwalona na kamiennych tablicach, kartach książek, planszach wystaw, czy nawet taśmie magnetofonowej jest obecna w życiu szkół, instytucji i samorządów całego regionu.